Pijn en verdriet horen bij ons bestaan en hebben ook een functie. Maar zo’n benadering is in veel situaties taboe, soms ook bij hulpverleners die er volgens menige werkgever juist voor zijn om lijden en ellende te allen tijde te verhelpen en te bestrijden. Natuurlijk dienen we mensen te helpen, lijden en pijn ongedaan te maken en te proberen verdriet dragelijk te maken of te overwinnen. Wanneer je pijn of verdriet hebt, dan kan daar wat aan worden gedaan. Maar dat lukt niet altijd. Dan kun je verdovende middelen nemen, je laten platspuiten of uit het leven stappen. Het is echter ook mogelijk er anders mee om te gaan en dat blijkt een louterende functie te kunnen hebben. Door dingen te aanvaarden kun je de deur van het leven op een andere manier open doen en bewust worden van het bestaan. Verdriet en pijn kunnen je soms schoon spoelen. Maar ieder mens is anders, iedereen heeft een eigen verhaal.
Naast het karakter van de eigen persoonlijkheid, het feit of iemand vrouw, man, jong of oud is, spelen daarbij nog vele factoren een rol. Zo is de bouw van het lichaam van belang, de gevoeligheid van het zenuwstelsel en de manier waarop in het verleden met lijden en verdriet is omgegaan. Iemand die geleerd heeft af te zien, kan in de regel tegenspoed beter verdragen dan iemand die altijd in de watten is gelegd. Topsporters blijken vaak gemakkelijk pijn te kunnen verdragen of deze soms amper te voelen. In culturen wordt verschillend met en lijden en verdriet omgegaan zoals dat ook in iedere tijd anders gebeurt. Vermoedelijk was de pijngrens vroeger veel lager dan tegenwoordig omdat het leven toen harder en ruwer was. Van de pijngrens van eeuwen geleden kunnen we ons amper nog een voorstelling maken.
De huidige overheid en veel dienstverlenende instituten willen mensen gelijkelijk behandelen terwijl dat vaak niet goed mogelijk is. Pijn en verdriet ervaar je evenals geluk heel persoonlijk. Het zijn subjectieve ervaringen, nauw verbonden met de persoon die het beleeft. In iedere ervaring resoneren alle vroegere ervaringen mee en speelt de hele geschiedenis van een persoon een cruciale rol. Pijn en verdriet zijn moeilijk algemeen en objectief te benaderen, maar dat is wel wat in de praktijk gebeurt.
Professionele hulp- en dienstverleners weten wel dat sommige mensen pijn en lijden zo zeer vermijden en wegdrukken dat ze er juist in heftige mate mee te maken krijgen. Maar ze ervaren soms ook dat mensen die de pijn van het bestaan hebben aanvaard, laten zien dat geluk en lijden elkaar kunnen omarmen en weten dat in de pijn en het verdriet, in de eenzaamheid of in het gevoel onbegrepen te zijn, zich het hart bevindt dat alle dingen heelt. In sommige kringen wordt zelfs Oscar Wilde geciteerd die nog niet zo erg lang geleden namens veel tijdgenoten schreef dat pijn en verdriet het medium zijn waardoor wij ons bewust worden van het bestaan. Zo’n uitspraak wordt echter door velen niet geapprecieerd. Meestal wordt mensen in de maatschappij een geluk voorgehouden dat wegzweeft naar een wereld die niet verankerd ligt in de met leven en dood doorweven werkelijkheid.
Vermoedelijk willen de meesten van ons niets te maken hebben met pijn en ellende en laten ze zich liever platspuiten tegen lijden (als optelsom van pijn en verdriet) of vragen ze om euthanasie. Er zijn immers artsen om je van al die ellende te bevrijden. Ze kunnen je van een blindedarmontsteking afhelpen, van ernstige ziekten, je genezen van zware ongelukken en steeds meer al het lijden ongedaan maken. Maar de medische zorg kan het leven niet van ons overnemen of een deel van het leven van ons wegnemen want vormen van pijn en verdriet zijn een onderdeel van het bestaan.
Er is een verschil te maken tussen zorg en hulp. Hulp verlenen betekent iemand ondersteunen, iemand helpen om zijn leven weer op de rails te zetten. Als je hulpeloos bent of je totaal hulpeloos verklaart, is er geen hulp mogelijk. Wie bewusteloos is, onder narcose zit, heeft zorg nodig. Een pasgeboren kind of iemand die totaal de weg kwijt is, moet verzorgd worden. Zorg is nodig als je zelf niets kunt of niets wil. Hulp krijgen betekent dat je geholpen wil worden en daaraan kunt meewerken. Soms rest er troost in plaats van hulp en zorg. Troost helpt niet, lost het probleem niet op, maakt geen einde aan pijn en verdriet evenmin aan de onzekerheid en angst van het bestaan. Iemand die troost, aanvaardt het verdriet, de pijn, de dood en de eindigheid van de ander, maar kan daarin een steun en toeverlaat zijn. Troosten is niet makkelijk, want het is niet eenvoudig de machteloosheid te erkennen en de dingen te accepteren zoals ze zijn. Voor troost is aanvaarding nodig, aandacht en aanwezigheid, drie elementen waaraan we in onze huidige maatschappij niet veel waarde hechten. Aanwezigheid is te duur, voor aandacht hebben we te weinig tijd, en aanvaarding heeft voor velen slechts de passieve betekenis van opgeven, verlies en niks meer kunnen doen. Maar voor actieve aanvaarding is moed nodig en geduld die een onvoorziene gemoedsrust teweeg kunnen brengen en een andere zingeving.
Er bestaan tussenvormen en overlappingen van zorg, hulp en troost. In de praktijk is troost niet eenvoudig, staat hulp centraal en lijkt er een tendens om van hulp zorg te maken. Menigeen is bereid het eigen functioneren in te leveren voor het ongedaan maken van alle pijn en lijden en met medicijnen of drugs verdriet uit te bannen. Veel zorg en hulp zijn daarop gericht. Als je lijdt aan pijn en ellende, als je verdriet hebt, ben je weerloos en kwetsbaar, en dat is wat velen proberen te vermijden. Doch als je kwetsbaar bent en met pijn en verdriet omgeven, kun je openstaan voor al het weerloze en kostbare, kun je verbonden zijn met alles wat broos is, alles wat leeft en geleefd heeft, wat kwetsbaar is, pijn lijdt en doodgaat. Alles van waarde is weerloos, schreef Lucebert. Het lijkt alsof die openheid en kwetsbaarheid zo snel mogelijk ongedaan moet worden gemaakt. Veel zorg en hulp staat klaar om mensen van hun weerloosheid en kwetsbaarheid af te brengen. Het mooiste wat mensen bezitten wordt op deze manier weggehaald. Maar eigenlijk behoort het ook tot de taken van hulp- en zorgverleners mensen te leren hun bestaan te aanvaarden. Het bestrijden van alle pijn en het proberen weg te nemen van verdriet kunnen wel eens voortkomen uit het fanatiek gericht staan op het bevorderen van geluk en welzijn. Die worden onbereikbaar omdat we de pijnlijke kanten van het leven niet accepteren. Professionals in zorg en hulp zouden dat best mogen aankaarten ook al worden ze daarvoor niet betaald.
Piet Winkelaar
november 2021