Er gaat van de wijsgeer Socrates een verhaal, dat hij een huis had laten bouwen, klein en kaal. Een man begrijpt dit niet en vraagt de grote wijze: “Is het uw eigen wens, of zijn het meer de prijzen, die oorzaak zijn dat dit zo kaal is en zo klein?”. “Mijn wens is ’t zeker niet; noch wat de kosten zijn is van betekenis. De reden? Ach, ‘k zou willen dat ik dit kleine huis met ware vrienden kon vullen!”
Elk jaar tijdens de ‘Maand van de filosofie’ krijgt een wijsgeer de Socrates beker voor het beste gekozen boek over filosofie. In 2020 was het de beurt aan de Vlaming Donald Loose: Over vriendschap. De praktische filosofie van Kant. In dit boek over vriendschap heeft Donald Loose, volgens de jury, ‘een kunststukje geleverd waartoe weinigen in staat zijn. Voor een breed publiek heeft hij op zo’n manier toegang verschaft tot een van de grote denkers uit de westerse traditie dat deze deelgenoot wordt van een actueel en levend denken dat openstaat voor de wereld waarin wij leven . De keuze voor het thema vriendschap maakt iedere lezer tot een potentiële gesprekspartner; iedereen heeft immers wel een mening over vriendschap.’ Loose laat zien, zo vervolgt de jury in haar bevindingen, dat Kant niet nog eens een andere meningen toevoegt, ‘ maar helpt om de vele nuances in kaart te brengen die meespelen als je de vraag stelt wat vriendschap eigenlijk is. Daarbij is het van belang dat de bepalingen van de vriendschap (waarin liefde en respect centraalstaan) in een notendop tot uitdrukking brengen waar Kants hele filosofie voor staat.
Vriendschap kan in verband gebracht worden met vele domeinen van de werkelijkheid (moraliteit, religie, literatuur, politiek) die elk op eigen wijze bepaald worden door aantrekking en afstoting’ Als we ons willen voorstellen wat vriendschap echt betekent dan zijn we in goed gezelschap bij filosoof Kant. Elke vriendschap is anders en ieder van ons zal zijn of haar vriendschappen op een geheel eigen manier ervaren. Wat voor de één een kennis of een werkrelatie is, is voor iemand anders een oppervlakkige vriend. Het was Aristoteles die drie soorten vriendschappen op een rijtje heeft gezet:
- Er zijn vriendschappen voor het plezier: de relatie die je hebt met mensen waarmee je een liefhebberij deelt en met de mensen die je ontmoet tijdens een vakantie of tijdens bijzondere bijeenkomsten.
- Een andere categorie vriendschap is er voor het nut en is min of meer gebaseerd op het ruilen. Jij doet iets voor mij, ik doe iets voor jou terug. Waar het hier omgaat is dat deze vriendschap ook ruimte biedt voor persoonlijke zaken. (Vaak wordt die ervaren als een goede buur is beter dan een verre vriend)
- De meest serieuze vriendschap is er een zonder allerlei bijbedoelingen: we waarderen elkaar om wie we zijn en hebben een diepe emotionele band met elkaar. We geven elkaar veel zonder iets terug te verwachten.
Ik las ergens een oefening om je vrienden eens in deze Aristotelische categorieën in te delen. Je loopt dan je vriendenlijstje erop na en verdeel de namen die erop staan over deze drie categorieën. Wellicht vormen de mensen in de derde categorie de kleinste groep op je lijstje, want om een sterke emotionele band op te bouwen moeten beide vrienden heel wat in elkaar investeren…
Net als zoveel normen en waarden in onze tijd met voeten worden getreden – niet alleen in de zogenaamde social media, maar helaas zelfs ook door verschillende politici – zien we ook dat het begrip vriendschap behoorlijk is gedegradeerd tot een totaal van ‘volgers’ of ‘vind ik leuk’ vriendjes. Gelukkig kunnen we in deze tijd, waar we elke dag worden geconfronteerd met de kwetsbaarheid van het leven ondanks afwezigheid van persoonlijke ontmoetingen, toch gemakkelijk in contact treden met mensen die er voor ons toe doen. De moderen Duitse filosoof Wilhelm Schmid schrijft: “Herinneringen zijn mooi, maar niet voldoende. Van onschatbaar grote betekenis (zeker bij het ouder worden) is vriendschap; dat is de manier om lang jong te blijven. De vriend is een mens van wie ik niets verlang en niets verwacht, maar met wie ik simpelweg graag samen ben, omdat hij is zoals hij is. Het maakt me blij dat er iemand is die om me geeft en om wie ik geef, iemand die mij begrijpt en die ik begrijp, iemand bij wie ik een bevoorrechte positie heb en die deze ook bij mij heeft. Gelatenheid der vriendschap: vrienden wonen zelden samen en het gaat zelden om seks, dat scheelt een hoop ergernis.”
Ook onze eigen Nijmeegse filosoof, de emeritus hoogleraar Paul van Tongeren beschrijft in een van zijn essays waarom die hoogste vorm van vriendschap een langer leven beschoren is dan de andere twee hierboven genoemde categorieën: ‘Vriendschappen die op nut of genot zijn gebaseerd, zijn ook minder duurzaam dan die welke op morele kwaliteit gebaseerd zijn. Dat is simpelweg het geval omdat die kwaliteiten zelf minder duurzaam zijn. Nuttig ben je door je baan, of door je invloed, of door je geld; aangenaam ben je door je leeftijd, of door je prestaties, of door je schoonheid. Maar die dingen gaan voorbij, of worden minder interessant. Je geld en je invloed zijn alleen maar interessant zolang je die hebt en zolang de ander die kan gebruiken, maar zodra die ander zelf voldoende geld of invloed heeft, vervalt de grond voor de verhouding.’ Vriendschappen die dus gebaseerd zijn op de kwaliteiten van je persoonlijkheid, op wie je wezenlijk bent zijn consistenter dan vriendschappen waarbij het gaat op wat je doet of wat je hebt.
Over bijzondere vriendschappen is in de loop van de geschiedenis veel geschreven en we kennen allemaal wel een aantal voorbeelden zoals David en Jonathan uit het Bijbelse boek Samuel of de vriendschap tussen Gilgamesj en Enkidoe uit een van de oudste beschreven verhalen in het Gilgamesj epos. De componisten Mozart en Haydn hadden niet alleen grote bewondering voor elkaar maar steunden elkaar door dik en dun. ‘Hij heeft het vermogen om me te laten lachen en raakt me tot de bodem van mijn ziel”, aldus Haydn over Mozart. Voor Vincent van Gogh was vriendschap gedurende zijn leven altijd een grote wens en gezien zijn karakter een absolute innerlijke behoefte. De grootste vriendschap van zijn leven met de Franse kunstenaar Gauguin eindigde dramatisch en heeft ontegenzeggelijk bijgedragen aan zijn zelfgekozen dood.
Vriendschap bestaat echter niet louter uit positieve ervaringen, ook teleurstellingen en verlies behoren bij het leven en vinden eveneens binnen vriendschappen plaats. Het was Aristoteles die ook heeft gewezen op de bemiddelende rol van de de medemens bij de vorming van de persoonlijke identiteit. Hij beschouwde vriendschap als een deugd, die het leven niet alleen aangenamer maakt, maar ook een bron van geluk kan betekenen. Uit de levensverhalen van bekende mannen en vrouwen, maar ook van onze tijd- en lotgenoten die we tijdens ons leven ontmoeten, kennen we de bijzondere ervaringen van mensen, van vrienden die hen hebben uitgedaagd, gestimuleerd of zelfs de ‘oren hebben gewassen’ om er anders uit te voorschijn te komen. We kennen vast wel een aantal van die verhalen. Vaak bepaalt de tijdgeest het hoe en wat daarvan, zoals dit mooie voorbeeld.
Toen ik een boeiende recensie las van de toen pas verschenen Nederlandse vertaling van het Oorlogsdagboek van de Oostenrijkse schrijfster Ingeborg Bachmann, met de brieven van Jack Hamesh aan haar, wilde ik meteen het oorspronkelijke boekje lezen. Ze is een van de belangrijkste Duitstalige schrijvers van de vorige eeuw. Ze groeide op in Klagenfurt en was een kind van nazi-ouders. Ondanks alle invloed van de toenmalige leefstijl las zij stiekem de toenmalige verboden boeken zoals die van Thomas Mann. Vlak na de oorlog ontmoette zij de Britse officier Jack Hamesh, een in 1938 uit Oostenrijk verdreven joodse jongeman, wiens ouders in een concentratiekamp omkwamen en in Engeland terecht kwam. Als militair werd hij naar West Duitsland gezonden. Deze Engelse bezettingsofficier heeft het denken van de vroegrijpe Bachmann voor altijd veranderd. Hun treffen mondde uit in een intellectuele verwantschap tussen een man die als jood aan de kant van de slachtoffers van het nationaalsocialisme stond en de dochter van een overtuigd lid van de nazipartij. Hun liefde voor literatuur bracht hen samen. ‘Het is de mooiste zomer van mijn leven, en ook al word ik honderd jaar oud – het zal de mooiste lente en zomer blijven.’ schrijft zij in haar dagboek. De achttienjarige vrouw ontmoet de acht jaar oudere man bij de Field Security Section, waar ze een paspoort komt aanvragen. Bij latere ontmoetingen spreken ze over literatuur: Thomas Mann, Stefan Zweig, Schnitzler en Hofmannstal. ‘Ik was zo gelukkig, hij kent alles en hij heeft me gezegd dat hij nooit had gedacht dat hij in Oostenrijk een jong meisje zou vinden dat ondanks de nazi-opvoeding dat allemaal heeftgelezen. En opeens was alles anders, en ik heb hem alles verteld over die boeken.’
Gabriël Prinsenberg
Portret van twee vrienden (1523) van Jacopo Pontormo
Deze Italiaanse schilder was iemand die mensen zo veel mogelijk uit de weg ging. De enige die hij in zijn buurt verdroeg was zijn leerling Bronzino. Maar hij was toch niet zo mensenschuw of hij schilderde hét gezicht van de vriendschap: het Portret van twee vrienden uit 1523, toen hij rond de dertig was. Het gaat hier om een ode aan de vriendschap. Dat is te zien aan de onderkant van het schilderij, waar de twee handen van de vrienden uit het donker van hun kleren oplichten, net als hun gezichten. De ene hand houdt een papier vast, de ander wijst er nadrukkelijk naar: kijk, zegt de vinger die wijst naar de tekst op het papier, hier gaat het om, om deze tekst van Cicero uit zijn verhandeling over de vriendschap, De amicitia, hoofdstuk VI paragraaf 22.
Een kleine keuze van vriendschapsliteratuur
* Perspectieven op vriendschap, Redactie Frans Vosman en Brecht Molenaar. SWP. A’dam 2005
* Leven met J.C. Bloem. Clara Eggink. Athenaeum Polak&Van Gennep Amsterdam 1978
* De hand van de dichter over Ida Gerhardt. M.H. van der Zeyde. Athenaeum Polak&Van Gennep. Amsterdam 1974
* De Vriendschap, Connie Palmen. Uitg. Prometheus 1995
*Oorlogsdagboek met brieven van Jack Hamesh. Ingeborg Bachmann.NBC Uitgeverij Koppernik
*Echte vrienden, Intimiteit in tijden van Facebook, Geenstijl en WikiLeaks. Stine Jensen. Stichting Maand van de Filosofie 2011