De erkenning dat er afstand blijft in de contactname en speciaal de weigering van de incestrelatie brengen het kind tot vrijheid.
Antoon Vergote[1]
Ik ben de vrouw gebleven die van incest houdt.
Anaïs Nin[2]
Bekentenissen
Hoe verhoudt de werkelijkheid zich tot de erotische of pornografische fantasie? Hoe verhoudt de fictieve in romans beschreven wereld van de seks zich tot de werkelijke wereld van de seks? Over de werkelijke wereld van de seks worden we in de bekentenisliteratuur geїnformeerd, waarbij werkelijkheid en fantasie uiteraard niet altijd gescheiden kunnen worden. De fantasie gaat hier eerder wat nadrukkelijker over de werkelijkheid, welke mogelijkheden in de werkelijkheid besloten liggen om seksuele fantasieën realiteit te laten worden. Bekentenissen uit het eigen leven vormen de derde schandaleuze weg door het pornografische rijk der zinnen. In de 18e eeuw is het Casanova geweest die zijn eigen vaak schandaleus verlopen leven onder de loep heeft genomen en daarmee de vader is geworden van de moderne bekentenisliteratuur. Typerend ook hier voor het vermeende of echte pornografische karakter is dat deze Memoires pas laat in de 20e eeuw in ongecensureerde vorm zijn uitgegeven. Met hun omvang van ruim anderhalf miljoen woorden en hun psychologisch inzicht in de menselijke hartstochten staan deze Memoires nog steeds op eenzame hoogte van waaruit een fascinerend panorama verkregen wordt op de menselijke komedie van seksuele relaties.
‘Wat doe je?’
‘Ik trek jou dit manteltje even aan. Geef me je pistool!”
‘Dat zal moeilijk zijn, want hij is al geladen.’
‘Hoe geladen?’
‘Steek hier je hand in. Voel maar!’
‘A, dat lieve knaapje! Zijn het de eiwitten die je dit stevige wapen bezorgd hebben?’
‘Nee, mijn engel, enkel jouw charmant persoontje!’
Ik tilde haar op, zij greep mij bij de schouders om minder te wegen, en, terwijl ik het condoom liet vallen, zette ik haar op mijn dijen en schoof het pistool voorzichtig in de holster. Na een kleine wandeling door de kamer ging ik, de gevolgen vrezend, weer zitten en hield haar op de schoot, zodat zij met zachte hand een eind kon maken aan het begonnen werk en het wit van het eerste ei in de holte van haar hand kon opvangen.
Aldus een dialoog opgenomen in een voetnoot van de eerste onverkorte en ongecensureerde Nederlandstalige uitgave uit 1977 van een selectie van de Memoires van Casanova. Het in de 18e eeuw geschreven werk van Casanova werd voor het eerst in de 19e eeuw uitgegeven. De noodzaak van de toenmalige uitgevers om dit werk te zuiveren van aanstootgevende erotische passages, maakt duidelijk dat de Memoires – althans in hun ogen – een pornografisch karakter bezitten. Het schandaleuze van de Memoires is gelegen in de minutieuze analyse die Casanova geeft van zijn eigen seksuele verlangens en van de talloze, vindingrijke manieren om dit verlangen te bevredigen binnen de maatschappelijke verhoudingen uit zijn tijd. Hij beschrijft schandaleuze betrekkingen tussen andere mensen, zoals tussen nonnen onderling en met anderen buiten het klooster, knoopt zelf seksuele betrekkingen aan met vrouwen uit alle lagen van de bevolking en analyseert steeds wat nodig is om de eer en de reputatie van deze vrouwen èn hun wettelijke partners smetvrij te houden en toch binnen te dringen in de meest intieme hartsaangelegenheden van anderen.
Vaak blijken vrouwen onderling seksueel verkeer te hebben en wordt zijn verhouding met de ene vrouw daardoor makkelijk uitgebreid met andere vrouwen die in het spel zijn. Zo wordt hij in zijn jonge jaren verliefd op Angela, maar komt het tot liefdesbetrekkingen met de beide zusters Nanette en Martina die samen met Angela op borduurles zitten en die tot grote opwinding van Casanova onderling seksueel contact blijken te hebben.
‘Zij houdt wel van u,’ sprak nu de naïeve Martina, ‘daar ben ik zeker van. Maar als u niet van plan bent met haar te trouwen, kunt u beter met haar breken. Zij is vastbesloten u zelfs geen kus toe te staan, zolang zij alleen maar uw verloofde is. U moet haar dus wel opgeven, of u moet erop rekenen dat zij u in niets tegemoet komt.’
‘Je spreekt als een engel, maar hoe weet je dat zij wel van mij houdt?’
‘Ik weet dat zeker, en omdat ik nu als zuster met u spreek, kan ik zeggen waarom. Als Angela bij ons slaapt en zij omhelst mij, dan noemt zij mij: haar lieve abbé!’
Bij die onverwachte bekentenis begon Nanette luid te lachen en zij legde haar hand op de mond van haar zuster. De naïeve woorden wonden mij echter zo hevig op dat ik de grootste moeite had mij te beheersen.
Maar Martina deed verongelijkt en hield haar zuster voor dat iemand als ik, die zoveel wist, toch ook wel zou weten wat jonge meisjes doen die samen slapen.
‘Ongetwijfeld!’ kwam ik tussenbeide, ‘niemand vindt die spelletjes erg en ik geloof ook niet, lieve Nanette, dat je die bekentenis van je zuster al te openhartig moet vinden.’
‘Het is wel waar, maar men praat daar toch niet over! Als Angela het wist…’
‘Zij zou het vreselijk vinden, dat begrijp ik wel. Maar Martina heeft mij daarmee een echt vriendschapsbewijs geleverd dat ik mij tot de dood herinneren zal.’
De lezer raadt het vervolg van deze openhartige conversatie. Na het nemen van nog enige hindernissen delen niet de verloofde Angela, maar de beide zusjes Martina en Nanette het bed met de jonge Casanova. 
Steeds verovert Casanova eerst het hart van zowel de vrouwen als hun eega’s of andere relevante betrokkenen, om vervolgens zonder gevaar bezit te kunnen nemen van de lichamen van de vrouwen op wie hij verliefd is geraakt. Volgens eigen zeggen maken duizend vrolijke opmerkingen hem in minder dan een half uur geliefd bij een gezelschap en is daarmee de basis gelegd voor het verkrijgen van seksuele of andere gunsten. De mannen hebben naast hun vrouw vaak een maîtresse en worden dan bereid gevonden om deze liefdes te delen met de beminnelijke passant die Casanova in hun ogen blijkt te zijn, onder de zeer strikte voorwaarde dat dit geen nadelige gevolgen heeft voor hun maatschappelijke positie. Eer en reputatie zijn de onbetwiste fundamenten van het maatschappelijk verkeer in de 18e eeuw. In zijn strijd om toegang te krijgen tot de felbegeerde genoegens van het vrouwelijke geslacht, is Casanova geen middel te veel. Hij beschikt ook over zoveel middelen dat deze overvloedig ingezet kunnen worden. Dit maakt dat zijn Memoires zich laten lezen als een sprookje. Met name de verovering van barones Roll die hij in Zwitserland ontmoet wordt zeer strategisch gepland.
Deze eerste kennismaking met het temperament van de barones deed mij besluiten zo lang in Solothurn te blijven als nodig was om deze vrouw geheel te bezitten. Het leek mij goed dat ik daartoe de beschikking had over een eigen landhuis. Ik vermoed dat mijn lezers, als zij in mijn omstandigheden waren geweest, rijk, jong, onafhankelijk, vurig, met niets om handen dan het najagen van de eigen pleziertjes, niet anders gedaan zouden hebben. Ik had te doen met een vrouw van volmaakte schoonheid, ik was smoorverliefd op haar en ik was ervan overtuigd dat zij mijn gevoelens deelde.
Casanova kan gebruik maken van zijn vele contacten in invloedrijke kringen om met de echtgenoten van de vrouwen waar hij verliefd op wordt een vriendschappelijke band op te bouwen volgens het adagium dat als je een echtgenoot horens op zijn jaloerse kop wil zetten, de beste weg is, zijn vriendschap te winnen. Onder vrienden is immers jaloezie onmogelijk. Zo krijgt hij toegang tot de barones door haar echtgenoot de zeer gewenste dienst te kunnen bewijzen van het verkrijgen van een koninklijk gratiebesluit voor diens neef die in een duel zijn tegenstander heeft gedood. Dit krijgt hij gedaan met behulp van de Franse gezant ter plaatse die ook samen met hem de plannen smeedt om seksuele toegang tot de barones te verkrijgen zonder haar reputatie te beschadigen.
Twee dingen zijn noodzakelijk om u uw geluk in de liefde te bezorgen. Eerste en voornaamste voorwaarde: de baron moet gedwongen worden uw vriend te worden zonder dat hij in de gaten heeft dat het om zijn vrouw begonnen is. Ik zal u hierbij behulpzaam zijn. Tweede voorwaarde is: de barones moet niets doen, wat tot verdenkingen of jaloezie aanleiding kan geven. En zo staat u, heer Casanova verder onder mijn voogdij! U moet pas een landgoed huren, zodra wij een aannemelijke reden daarvoor gevonden hebben, zo aannemelijk dat niemand er iets van denken kan. En troost u: de reden heb ik al gevonden. U moet doen alsof u ziek bent, maar uw ziekte moet iets zijn dat een arts niet controleren kan. En ik ken gelukkig een arts die voor alle ziekten ter wereld de frisse buitenlucht als medicijn voorschrijft. Deze dokter komt me dezer dagen de pols voelen. U moet hem tevens om een consult vragen en voor een paar Louis zal hij u een prachtig recept uitschrijven waarop zonder enige twijfel de buitenlucht bovenaan prijkt. Hij zal in de hele stad rondvertellen dat u ernstig ziek bent, maar dat hij voor volledig herstel instaat.
Casanova wil de door hem aanbeden vrouwen wel lichamelijk bezitten, maar deinst steeds terug voor een vaste relatie en moet dan de moeizaam verworven prooi weer prijs geven aan een ander die dat wel wil, hoeveel moeite en liefdestranen hem dit ook kost. Door zijn vele omzwervingen komt hij uiteindelijk ook voor dè verrassing van zijn leven te staan. De jeugdige maîtresse Leonilde van zijn gastheer van dat moment, op wie hij zijn oog heeft laten vallen, blijkt zijn eigen dochter te zijn! Casanova ontdekt dit nadat hij al vergaande trouwplannen heeft gemaakt en zich bij de kennismaking met de moeder van zijn geliefde geconfronteerd ziet met zijn ex-geliefde Lucretia bij wie hij achttien jaar daarvoor ongeweten de dochter heeft verwekt, die hem nu met al haar verleidelijkheden betovert. Door deze ontdekking raakt zijn liefde voor Leonilde uiteraard bekoeld en wordt zijn oude liefde voor haar moeder Lucretia weer aangewakkerd. Hij ontmoet hen beiden weer na de vermaledijde ontdekking dat Leonilde zijn dochter en haar moeder Lucretia zijn ex-geliefde is.
Tot mijn grote verwondering vond ik moeder en dochter in de vrolijkste stemming samen. Leonilde viel mij om de hals, noemde mij ‘lieve pappie’ en kuste mij met de volmaakte toewijding van een dochter. Donna Lucretia stak mij een hand toe en noemde mij haar lieve vriend.
Ik besteedde voor het eerst wat aandacht aan haar en kon niet ontkennen dat de achttien jaren die tussen Tivoli en Napels lagen, haar figuur geen afbreuk hadden gedaan. Zij had dezelfde levendige blik. Dezelfde roze huid, dezelfde volle vormen, dezelfde frisse mond, kortom alles als toen zij mij met haar jeugd betoverde.
Zonder een woord vielen wij elkaar om de hals. Ook Leonilde gaf mij de tederste kussen; zij scheen te begrijpen dat zij geen begeerte meer opwekte. Zij meende dat ik, nu ik wist dat ik haar vader was, onmiddellijk boven de verleiding stond en zij had gelijk. Men went aan alles.
De hernieuwde liefde van Casanova voor haar moeder Lucretia wordt door Leonilde als ook door de hertog wiens maîtresse zij is met instemming begroet.
Wat schaterde die lieve Leonilde die even later binnenkwam, toen zij haar moeder in mijn armen zag. Zij gaf ons duizend kussen. Even later kwam ook de hertog binnen, en wij soupeerden samen in vrolijke stemming. Hij noemde mij de gelukkigste der stervelingen, toen ik hem zei dat ik de nacht bij mijn vrouw en in alle eerbied bij mijn dochter zou doorbrengen. Hij had gelijk; op dat ogenblik was ik het.
Wat nu volgt wordt door Casanova de meest wulpse nacht genoemd die hij in zijn leven heeft doorgebracht en waarover hij een sluier moet werpen, omdat als hij alles zou vertellen, hij oren zou kwetsen die gewoon zijn zichzelf voor kuis te houden. In de ongecensureerde voetnoot lezen we evenwel het vervolg. Onder het mom van seks met alleen de moeder wordt de dochter betrokken in het liefdesspel, uiteraard met haar nadrukkelijke instemming.
Na zijn vertrek is het Leonilde die haar moeder ontkleedt, terwijl ik mijn kleren midden in de kamer uitwerp en mijn haren in een zakdoek verberg. Lucretia zegt tegen haar dochter dat ze dicht bij haar moet gaan liggen:
‘Je vader zal zich alleen maar met je moeder bezig houden.’
‘En ik met allebei,’ antwoordt Leonilde. En aan de andere kant van het bed ontkleedt zij zich geheel en gaat naast haar moeder liggen, zeggend dat ik als vader best mijn eigen werk mag zien.
Haar moeder is tevreden. Zij bewondert haar dochter, die zich traag in allerlei houdingen legt, en zij verheugt zich als zij ziet dat ik haar ook prachtig vind. Het is Lucretia voldoende dat zij in het midden ligt en dat ik alleen op haar het vuur blus, waarvan het zien van de dochter mij doet gloeien.
Al doende verschuift de focus van de seksuele opwinding zich richting dochter, die ook steeds meer belangstelling toont in de seksuele handelingen van haar vader en tenslotte beide ouders een vakkundig helpende hand biedt. Dit alles zonder haar maagdelijkheid verloren te hebben, zoals de moeder in verrukking uitroept.
De nieuwsgierigheid van Leonilde naar haar vader verrukt zijn ziel.
‘Zo heb je het dus gedaan, achttien jaar geleden!’ zegt zij.
Op hetzelfde moment dat Lucretia de hoogste extase bereikt, lijkt het mij voorzichtigheidshalve beter mij terug te trekken. Snel sluit het handje van Leonilde de kleine toegang van haar moeder af, terwijl haar andere hand met een witte zakdoek voorzichtig de overvloedige uitstorting van haar vader opvangt.
Lucretia, verrukt over de tedere zorgen van haar dochter, draait me de rug toe, neemt haar dochter in de armen en geeft haar honderd kussen. Dan keert zij naar mij en zegt met bewogen stem:
‘Bekijk haar goed! Zij is zonder smet! Raak haar zelfs aan, als je wilt! Niets is beschadigd! Zij is zoals ik haar maakte!’
‘Ja,’ roept Leonilde uitgelaten, ‘kijk naar mij, maar bemin moeder!’
De volgende morgen kan Casanova zich maar met moeite beheersen om bezit te nemen van zijn dochter. Dit geschiedt pas zes jaar later als Casanova beide vrouwen weer op zijn pad tegenkomt. Leonilde is dan niet langer een maîtresse, maar een heuse markiezin, echtgenote van een grijsaard, die geplaagd door de jicht nauwelijks uit zijn leunstoel kan komen en er van droomt om via Leonilde alsnog de kinderen te krijgen waarnaar hij zijn hele leven heeft verlangd. De seksuele vereniging van Casanova met zijn dochter stelt deze grijsaard in staat zijn droom te verwezenlijken. Dit kan een verklaring zijn waarom de moeder dit toestaat en de dochter blij is met zo’n buitenkans om via haar viriele vader een kind te verwerven dat haar toekomst financieel veilig zal stellen. Onder begeleiding van de kamenier of gezelschapsdame Anastasia maken Lucretia, Leonilde en Casanova een wandeling door de tuinen van de markies.
Anastasia liet ons alleen en wij spraken over de overleden hertog van Matalone. Wij gingen in een der heerlijke grotten zitten en omdat wij samen waren, konden de markiezin en ik elkaar aanspreken met ‘papa’ en ‘lief dochtertje’. Deze namen veroorloofden ons op hun beurt vrijheden die, hoe onvolkomen ook, niettemin misdadig waren.
De markiezin dacht mijn vuur te kunnen temperen door over haar man te beginnen. Toen donna Lucretia ons zo in elkaars armen zag en met het scherpe oog van de moeder opmerkte dat haar dochter zich niet langer meer tegen mijn brutale liefkozingen zou kunnen verweren, drong zij er bij ons op aan verstandig te zijn en de grap niet te ver te drijven. Maar hierop verwijderde zij zich naar de andere kant van de tuin.
Eenmaal alleen gelaten blijkt het seksuele vuur tussen vader en dochter niet meer te temperen. Het toeval resteert nog als enige excuus om onder de verantwoordelijkheid voor de daad van incestueuze seks uit te komen. De seks ontstaat uiteindelijk volgens Casanova door een toevallige en onwillekeurige beweging.
Haar woorden en haar vertrek hadden het tegenovergestelde effect. Besloten de dreigende misdaad niet te plegen, gingen wij toch wel zo ver, dat op een bepaald ogenblik slechts een toevallige onwillekeurige beweging van ons beiden nodig was om er een voldongen feit van te maken. En onmiddellijk volgde de wederzijdse extase. Wij bleven onbeweeglijk in elkaars armen liggen, zonder van houding te veranderen, beiden ernstig en stom, onze eigen gedachte ten prooi, verbaasd dat wij ons niet schuldig vonden en evenmin berouw hadden.
Wij maakten onze kleding in orde en op hetzelfde ogenblik dat mijn dochter, dicht naast mij gezeten, mij ‘haar man’ noemde, noemde ik haar ‘mijn vrouwtje’. Wij bevestigden met de tederste kussen de nieuwe band die wij geknoopt hadden en zelfs als een engel gezegd had dat wij monsterachtig tegen de natuur gezondigd hadden, zouden wij smakelijk hebben gelachen.
Met deze ongegeneerd positieve waardering van een incestueuze relatie brengt Casanova een definitieve slag toe aan de moraalridders die zo’n relatie veroordelen. De vertaler noemt deze daad weinig vleiend, maar wel karakteristiek voor Casanova. In zekere zin is deze daad het toppunt van het vermogen van Casanova om het genot te verenigen met het nut en om een rationele, zij het amorele, rechtvaardiging te vinden voor de incestueuze relatie met zijn dochter. Eerder in zijn Memoires heeft hij hierover, bij monde van de hertog van wie zijn dochter de maîtresse is, de volgende overwegingen genoteerd.
‘Geen filosoof zal durven te beweren dat de verbinding van een vader met zijn dochter van natuurlijk standpunt uit iets afkeurenswaardig is, want de afkeer daarvan is niets dan een maatschappelijk vooroordeel. Maar dit vooroordeel is zo verbreid en de opvoeding heeft ons dit zo diep ingehamerd dat het een moeten is geworden, een plicht, en dat alleen een volkomen verdorven geest zich ervan durft te bevrijden. Liefde schijnt rekening te moeten houden met een onderlinge gelijkheid. Men moet even oud zijn, dezelfde maatschappelijke stand bezitten, hetzelfde karakter hebben, enzovoorts. Een dergelijke gelijkheid bestaat er tussen vader en dochter natuurlijk niet. De eerbied die men kinderen tijdens de opvoeding voor de ouders inprent, is al een hindernis. Die eerbied kan niet gecombineerd worden met de tederheid die tussen minnenden bestaat. Als een vader zich ergens met geweld aan zijn dochter vergrijpt, dan is vaak zijn vaderlijke autoriteit in het spel en daaruit blijkt het tegennatuurlijke van het hele geval. Het natuurlijke, ons ingeboren gevoel voor orde laat ons een dergelijke verbintenis monsterlijk vinden. De vruchten ervan zijn enkel liederlijkheid en schuldgevoel. Kort en goed, hoewel ik zelf zonder vooroordelen ben, vind ik een dergelijke verbintenis in elk opzicht afschuwelijk, behalve natuurlijk als een vader en dochter samen leven zonder dat zij iets weten van hun verhouding. Over de bloedschande, het altijd in de Griekse tragedie terugkerende thema, kan ik enkel lachen en niet wenen zoals Oedipus. Over Phaedra[3] daarentegen vergiet ik tranen, maar daarvan is Racine de oorzaak!’
Als liefdesrelaties gebaseerd zijn op een zekere mate van onderlinge gelijkheid, dan kan men de pornografie beschouwen als een experiment om ongelijkheid in liefdesrelaties en seksuele relaties te onderzoeken.
Casanova blijft, in ieder geval op het moment dat hij zijn dochter ontmoet in de hoedanigheid van maîtresse van de hertog, nog binnen de conventies. Na de ontdekking dat hij en Leonilde behalve minnaars ook vader en dochter zijn, deinst hij terug voor een verdere liefdesrelatie met Leonilde uit eerbied en respect voor de vader-dochter relatie en richt hij zijn amoureuze pijlen weer op de moeder Lucretia. Zes jaar later zijn de maatschappelijke omstandigheden anders en kan hij dochter en moeder een dienst bewijzen door zijn dochter een nakomeling te verschaffen die beider toekomst veilig stelt als ook die van de impotente grijsaard met wie zijn dochter getrouwd is. Zijn oordelen passen zich aan aan zich veranderende omstandigheden en van de veranderingen in de omstandigheden wordt pragmatisch gebruik gemaakt om veranderingen in liefdesrelaties te realiseren en zo uiteindelijk toch seks te hebben met zijn dochter. De jacht op seksueel genot blijft het allesoverheersend handelingsmotief.
Pierre Courage, De pornografische verleiding, 2008, p. 59-70
[1] Antoon Vergote, Bekentenis en begeerte in de religie, 1978, p. 89.
[2] Anaïs Nin, Henry en June, 2004, p. 202.
[3] Oedipus en Phaedra zijn figuren uit de Griekse mythologie. Oedipus heeft een seksuele verhouding met zijn moeder zonder te weten dat dit zijn moeder is. Phaedra wordt verliefd op haar stiefzoon Hippolytus en pleegt zelfmoord nadat dit liefdesgeheim ontdekt wordt en zij haar eer dreigt te verliezen.
