Zonder religie hadden mensen hun evolutionaire ontwikkeling niet overleefd, waren ze al lang uitgestorven en niet geworden tot wat ze nu zijn. Dat wordt door de vele verhalen over de evolutie telkens naar voren gebracht. Maar momenteel bestaat er waarschijnlijk geen menselijk fenomeen waarover de meningen zozeer verdeeld zijn als religie. Dat heeft te maken met het feit dat religie een weerbarstig en complex menselijk verschijnsel is waar het gaat om culturele en persoonlijke opvattingen, gebruiken en gewoontes die niet meer helemaal van deze tijd zijn. Onderdelen van religie, zoals geloven in een of andere mannelijke god boven in de wolken of het geloof in een hemel en een hel waar mensen eeuwig blijven leven, maken van religie een middeleeuws gebeuren. In ons deel van de wereld zijn er genoeg mensen die alles rond religie met onzin betitelen. Maar daarmee schuif je het hele verschijnsel terzijde als flauwekul. Onzin betekent: weg ermee, het kan niet, het bestaat niet. Door het als onzin af te doen weiger je nog je erin te verdiepen. Dat is natuurlijk een veilige en gemakkelijke manier maar daarmee sluit je jezelf af van datgene wat ons tot mensen heeft gemaakt. Soms moet je kaf en koren van elkaar kunnen onderscheiden. Een belangrijke reden waarom mensen in de oudheid en ook daarna door religie overleefden, is dat ze beschikten over een menselijke taal en over verhalen waarmee ze de wereld rondom benoemden, aanpasten en in cultuur brachten, waarmee ze effectief en via overlevering met talloze generaties konden samenwerken, maar waarmee ze ook konden fantaseren, liegen en de spot drijven.
Taal speelt bij religie een belangrijke rol. Met name zonder geschreven taal, zonder de oude teksten en boeken bestond er geen jodendom, geen christendom, geen islam, waren er geen hindoes, geen zoroasters, taoïsten en confucianisten. De menselijke taal is meer dan een communicatiemiddel. Het heeft ook een creatieve en scheppende functie. We kunnen er nieuwe werelden mee tot stand brengen, het verleden in kaart brengen en een toekomst construeren.
Religies zijn nauw verbonden met cultuur en met de waarden, normen, ceremonies, feesten en gewoonten daarvan. Feitelijk vormen religies een specifieke en vaak oudere inkleuring van de culturen waarmee ze nauw verbonden zijn en waaruit ze voortkomen. Soms ook zijn er dwarsverbindingen, infiltreren religies in andere culturen en beïnvloeden ze elkaar zoals jodendom en christendom laten zien.
De menselijke ontwikkeling is echter niet stil blijven staan en in de loop der tijden zijn ook culturen geëvolueerd. Wil religie daarmee gelijke tred houden dan zou er zich een meer humanistische religie dienen te presenteren. Dat betekent een religie die niet over goden en onzichtbare duivels en engelen handelt maar over mensen, die de zingeving en ontwikkeling van mensen centraal stelt, de tijdelijkheid van het bestaan erkent en aansluit bij wetenschappelijke en technische ontwikkelingen. Een humanistische religie heeft aandacht voor het mysterie van het bestaan, voor de vele onbegrijpelijke ontwikkelingen die het leven op deze aardbol hebben gekenmerkt, voor dingen die gebeuren, die geluk en verdriet teweegbrengen en die rekening houdt met het gezonde verstand, de menselijke rationaliteit maar ook de grenzen daarvan erkent zoals wetenschappers ons dat voorhouden. Een amor fati vraagt om een zingeving met humanistische waarden waarbij veel onoverkomelijke dingen in het leven worden aanvaard. Misschien is dat wel een kenmerk van religiositeit want ook binnen de traditionele religies is er op een andere manier sprake van aanvaarding, van een onderwerping aan een goddelijke wereld die tot acceptatie en geloof leidt. Een humanistische religie erkent de kosmische krachten en de tijdelijkheid van leven en zal oproepen het leven te kussen in het voorbijgaan, gebruik makend van alle kunst en creativiteit, literatuur, de vele schilderingen, beelden en gebouwen, panorama’s van oude en nieuwe culturen.
Meer dan oude religies kan een humanistische religie zowel qua leer als qua ervaring bruggen slaan tussen culturen waarin mensen afstand hebben genomen van een geloof in een persoonlijke god en in een hiernamaals zoals christendom en islam dat nog steeds als hun onveranderlijke leer verkondigen. Die elementen passen niet in een humanistische wereldbeschouwing of kunnen hoogstens als bijverschijnselen worden beschouwd. Al de andere verworvenheden van de verschillende culturen en religies, de talloze grenservaringen en de vele wijze teksten en uitspraken kunnen door een humanistische benadering veel gemakkelijker worden erkend en geaccepteerd dan door de traditionele religies. Oude mythen en mythologische verhalen kunnen als poëzie en als bronnen van wijsheid worden beschouwd in plaats van letterlijk gebeurde verhalen zoals oude religies gewoon zijn aan te nemen.
Het gebeurt steeds meer dat er humanistische erediensten worden georganiseerd niet alleen bij overlijden en uitvaart, maar ook bij huwelijk en bij de start van nieuwe levensfasen, zoals het afsluiten van een opleiding, het krijgen van een nieuwe baan of het kopen van een huis. Op 21 juni viert men het humanistische feest van het menselijk leven, en de midwinter- en voorjaarsfeesten (zoals Kerstmis en Pasen) kunnen met een vleugje humanisme getuigen van een lange menselijke traditie met veel culturele gebruiken en gewoonten. Zelfs de herfstige wijn- en oogst-feesten vertonen vaak al een humanistische kleur. Feestdagen van oude religies kunnen zo met een humanistische saus worden overgoten waarmee men het verleden eerbiedigt en tegelijk aansluit bij de tegenwoordige tijd. Humanistische religie vormt een redelijk alternatief dat mensen verbindt tot één universele cultuur.
Piet Winkelaar, nov. ’17
auteur van Kijken en Zien, over grenservaringen, een vergeten erfenis en het ontdekken van de wereld, uitgeverij Aspekt 2016