Op de vraag wat in Nederland het belangrijkste feest is en de meest waardevolle traditie bevat, antwoordde een grote meerderheid van de Nederlanders dat dit het feest van Sinterklaas is. Die vraag betrof een onderzoek uit 2008 door het Nederlands Centrum voor Volkscultuur. Het Sint Nicolaas feest is het grootste, mooiste en meest traditionele feest van Nederland, kopten kranten en tijdschriften. Dat is vijf jaar geleden. Het kenmerkende van traditionele feesten is dat ze elk jaar terugkeren, ogenschijnlijk op dezelfde manier maar toch telkens anders.
Ik herinner mij van de lagere school hoe ons gezegd werd dat stoute kinderen in de zak gaan en worden meegenomen naar Spanje om daar vermalen te worden tot pepernoten. We waren vooral bang voor zwarte Piet met z’n roe waarmee je op je donder kreeg. Later leerde ik dat de roe de roedebundel is, ook de fasces genoemd waarmee de oude Persen en Romeinen hun macht symboliseerden. Voor zwarte Piet moest je oppassen. Ik weet nog hoe Keesie Metten onder luid gekrijs in de zak moest. Hij was weliswaar de stoutste, maar we vonden het verschrikkelijk. Ik hoor Jos naast me nog zeggen dat Kees spijt had en het niet meer zou doen, maar er was geen houden meer aan. Die Piet was onverbiddelijk. Kleine Kees ging in de zak en werd het lokaal uitgedragen. We hadden een jongensschool. Er waren geen meisjes bij, want die zouden gaan huilen. Wij persten de lippen op elkaar. Sint Nicolaas drukte ons op het hart voortaan lief te zijn want we zagen wat er gebeurde als je stout was. Ik zag in gedachten hoe stoute Kees tot pepernoten werd vermalen. Ik lustte geen pepernoten meer, wilde ze niet meer zien.
Thuis vertelde ik het verhaal in geuren en kleuren. Ja, zei mijn moeder, dat komt er van als je niet gehoorzaamt. En onthoud het goed: zwarte Piet ziet alles. De volgende dag verscheen Kees weer op school. Hij was ontsnapt, zei-d-ie. De meester vertelde dat de Sint hem had vergeven en dat hij nog een kans kreeg, maar dan moest-ie wel erg zijn best doen. Keesje knikte.
Tijdens de Reformatie werden Sint Nicolaas en de sinterklaas-markten verboden. Niks geen gedoe meer met heiligen en bisschoppen. In delen van Nederland woedde een beeldenstorm waar alle heilige beelden aan gruzelementen werden geslagen. Je begrijpt dat er van de heilige Nicolaas niet veel overbleef. Het was ook nog een bisschop. Weg ermee. Maar de middenstand in Amsterdam ondervond daar problemen van. In 1663 ontstond in Amsterdam de opstand van kinderen die protesteerden tegen het afschaffen van het Sint Nicolaasfeest, natuurlijk gesteund door de middenstand. Schout en schepenen gingen door de knieën: de markten werden weer toegestaan en het feest van Sint Nicolaas mocht binnenskamers worden gevierd. Dat deden vooral de katholieken in hun schuilkerken en patronaatsgebouwen.
Ik herinner me vorig jaar een verzet tegen het kruis op de mijter van Sinterklaas want dat deed teveel aan de kerk en het christendom denken. Sommige lieden pleitten voor het weghalen van het kruis, anderen waren daar tegen. Het kan allemaal. Voor de één gaan veranderingen te snel, voor anderen te langzaam. Vroeger werd de goet-hylik-man als een huwelijksmakelaar gezien. In Vlaanderen bidt men tot hem voor een goede huwelijkspartner. Bij de intocht van Sint Nicolaas in Antwerpen staat meestal een pas getrouwd stel op de kade om hem te bedanken. In Nederland heeft men dat huwelijk afgeschaft en zingt men over de goedheiligman.
Er is altijd gedoe geweest rond het sinterklaasfeest. In de eerste eeuwen van de jaartelling vierden we hier het geschenkenfeest van de germaanse Wodan of Odin die bij het begin van de winter op zijn witte schimmel Leipnir de huizen langs ging om mensen geschenken te geven waarmee ze de koude winter konden doorkomen. De keltische en germaanse goden hadden het oude sjamanisme verdreven en een nieuwe levensbeschouwing gevestigd. In Duitsland zijn afbeeldingen gevonden waar Odin geschenken uitdeelt samen met een onderdanige en beschilderde sjamaan als helper die ook wel Ruprecht of Herne wordt genoemd. Zo had men een modus vivendi gevonden om voor- en tegenstanders met elkaar te verzoenen. Maar rond de zesde eeuw wordt de heidense Odin vervangen door de heilige Nicolaas. Dat zal ongetwijfeld veel gesodemieter hebben gegeven. Het oude gebruik werd echter gehandhaafd, alleen met een ander verhaal, zoals vaker het geval is. Gewoonten en gebruiken veranderen minder snel dan woorden en verhalen. Het oude geschenkenfeest van Odin werd gekerstend tot dat van de heilige Nicolaas.
Omdat de Middeleeuwse sinterklaas-markten hun waar en lekkernijen uit Spanje haalden, kreeg Nicolaas ook het uiterlijk van een Spaanse bisschop met soms een Moor als hulp die Herne of Ruprecht verving. Tegenwoordig is het zwarte Piet of juister uitgedrukt: er staat een leger van zwarte pieten die nu geen roe meer hebben maar zich als lolbroeken presenteren, grapjassen die snoep uitdelen. Enkele analfabeten roepen nu dat het hele feest moet worden afgeschaft omdat Nicolaas aan het verfoeilijke christendom doet denken en de zwarte pieten op slachtoffers van de slavernij lijken. Eigenlijk verwacht je van mensen die weinig school hebben genoten dat ze hun creatieve capaciteiten inzetten. Zo ging dat immers altijd. Wodan veranderde in de heilige Nicolaas en Sint Nicolaas verandert in Sinterklaas, er komen steeds meer meisjes-pieten, de stoomboot wordt een motorboot of misschien zelfs een speedboot en de roe is al lang verdwenen. Het speelgoed komt niet meer uit Spanje, maar uit China. En elk jaar presenteren zich nieuwe rijmelaars en zelfs dichters.
Sinterklaas is een veranderend feest en daardoor is het vitaal. Het is een oude traditie dat je kinderen iets toestopt voor de komende winter en de groteren adviezen geeft om hun minder goede eigenschappen te verdoezelen. Ik verbaas me dat er nog geen zwarte of gele Sinterklaas is binnengehaald met witte, rode, groene en gele pieten. Dan hoeven mensen zich niet meer groen en geel te ergeren. Het gaat om een feest dat al meer dan tweeduizend jaar bestaat en dat bij velen in de genen verankerd ligt. Het is een feest dat elk jaar weer voor verrassingen zorgt. Houden zo.
Witte Piet
Winkelaar
december 2013