“Ook ik ben omstreeks ‘t midden mijner dagen verdwaald geraakt in levens donker woud,
maar mij heeft geen aardsche wijsheid ontvouwd den weg uit smart en twijfel, noch gedragen
–
omhoog, en geen hemelsche oogen zagen neer op mij, vanwaar hoog’re klaarte blauwt m’in teed’re zorg omwakend, en met stage
stralen heffend naar waar men waarheid schouwt.
–
Mij leidt geen gids, als het eigen gemoed,
mij schoort geen steun, dan d’enk’le trouwe handen die mij opbeuren als de kracht bezwijkt;
–
mij sterkt geen afgezant uit beet’re landen dan soms het ruischen, als een vleugel doet,
van zachte hoop die langs mijn wangen strijkt.”
–
Henriette Roland Holst-van der Schalk (1869 – 1952) –
Uit: De vrouw in het woud (1912) Uitgever: W.L.& J. Brusse
Dante, portret van Sandro Botticelli
Met feestelijk elan heeft men in Italië – maar vooral in Toscane, het feit herdacht dat een van hun allergrootste zonen Dante Alighieri 700 jaar geleden op 14 september 2021 het tijdelijke voor het eeuwige verwisselde. Naast tentoonstellingen en lezingen werden er ook concerten gegeven met werken die aan Dante zijn gewijd onder meer van Giuseppe Verdi en natuurlijk de Dante Symfonie Franz Liszt.
Florence was zijn geboortestad. Daar zag hij in 1265 het levenslicht. Hij ontwikkelde zich er als schrijver maar werd er ook een belangrijk bestuurder totdat hij vanwege valse beschuldigingen werd veroordeeld en de stad moest verlaten om aan de doodstraf te ontkomen. Na vele omzwervingen kwam hij uiteindelijk terecht in Ravenna, – de stad met de wereldberoemde vroegchristelijke en Byzantijnse mozaïeken, waar hij werd opgevangen door een dierbare steun en toeverlaat – en zijn laatste jaren doorbracht en ook is overleden en begraven. Voordat Dante begon aan het de Goddelijke Komedie, zijn Opus Magnum van onvergelijkbare grootsheid, had hij al verschillende werken geschreven waardoor hij de grootste dichter van Italië werd. Door de Divina Commedia blinkt zijn ster als schrijver en dichter het helderst. Nadat hij Florence was ontvlucht zwierf hij vele jaren als banneling en pelgrim door Italië en begon hij aan zijn dichtwerk dat uiteindelijk uit ruim 14.000 verzen bestaat.
De goddelijke komedie
De goddelijke komedie heeft Dante in drieëndertig canti (gezangen) per deel (I, II en III), van elk honderd terzines (strofen van drie lijnen) neergeschreven. Zijn keuze voor de getallensymboliek had alles te maken met de cultuur uit die dagen, waarbij getallensymboliek een manier van transcendentie was om je met de grote vragen en mysteries van het leven te kunnen verbinden. Zo is het getal 3 het getal van de heilige Drie-eenheid ,Vader, Zoon en Heilige Geest. Het getal 7 van de volmaaktheid (In zeven dagen schiep God hemel en aarde) 33 het aantal aardse levensjaren van Jezus Christus; 100 het zinnebeeld van de volmaaktheid. 10 of X = het getal, symbool vanChristus. Ook zijn beeldtaal doorheen het hele werk van de Divina Commedia is evident. Door deze bijzondere beeldtaal geeft hij ons als het ware ‘geestelijke handvatten’ om ons bestaan in kaart te brengen.
We herkennen in Dantes immense gedicht ons aardse bestaan, onze hoop en toevlucht voor een betere wereld in al zijn geledingen, onze wederwaardigheden, ons geluk en onze missers, onze karaktertrekken, behoefte aan aandacht, liefde en vriendschap. Het is een intensieve reis door het leven en gaat over onze diepe dalen en hoge bergen, over de ups en downs, onze behoefte aan kennis. Ook de grote vragen komen aan bod. Waar komen we vandaan en waar gaan we naar toe? In zijn allereerste canto, zijn meest bekende en vaak geciteerde, wordt dat al direct duidelijk. Dante was 35 jaar toen hij aan dit beroemde boek begon. Het donkere woud dat hij daarin beschrijft en waar hij is terecht gekomen gaat over zijn geestelijke crisis die hij toen doormaakte . Het is in de literatuurgeschiedenis in allerlei facetten en bij diverse schrijvers in de loop der eeuwen een symbool geworden van diverse levenscrises. Ook in psychologische publicaties en binnen het biografisch genre komen we toepassingen en variaties tegen die gelieerd zijn aan dit eerste vers.
Het bekende gedicht van Henriëtte Roland Holst, dat we hierboven hebben geplaatst is daar een mooi voorbeeld van. In onze tijd spreken we niet meer dat we afgedwaald zijn van de rechte weg en vertellen wij niet meer hoe woest en ruw en onbegaanbaar het woud is waar we terecht zijn gekomen. In onze tijd hebben we daarvoor allerlei trendy woorden en begrippen gevonden en (somtijds ook quasi)-diagnostische termen als midlifecrisis, burn-out, dysthyme stoornis.
De beeldtaal, van allegorieën om moeizame periodes in een mensenleven te omschrijven was vanzelfsprekend en bekend bij onze voorouders, zij wendden zich tot de geestelijke wereld en konden ook hun schaduw of de zogenaamde dubbelganger in zichzelf in de ogen kijken. Dante heeft deze beeldtaal op grootse wijze vormgegeven.
Op het midden van onze levensweg
Ook in mijn eerste boek over ‘biografisch werken als begeleiding op de levensweg’ uit 1993 De tocht door het labyrint heb ik dit eerste canto geciteerd in het hoofdstuk waarbij de levensfasen werden beschreven door middel van de symboliek der planeten, een inspiratie uit de Griekse Oudheid. “Van eenentwintig tot tweeënveertig jaar staat tijdens de drie zevenjaarsfasen de Zon in het middelpunt. In deze periode beleeft de mens het hoogtepunt van zijn creativiteit. De zon is het symbool voor het scheppend principe. Scholing en opleiding worden in het eerste gedeelte van deze periode afgesloten, daarna wordt het beroep gekozen en gaat men functioneren in een werkkring.
Rond het achtentwintigste jaar ontstaat veelal de behoefte aan verdere verdieping. Tijdens de zogenaamde midleven-fase, tussen de vijfendertig en tweeënveertig jaar, stelt menigeen de vraag of leven en werk op dezelfde wijze moeten worden voortgezet. Voor veel mensen is de midlevenperiode een moeilijke tijd. Men spreekt tegenwoordig vaak over de midlife-crisis.
Hoogleraar Bernard Lievegoed vertelde ons eens dat het in de crisis van het midleven niet gaat over angst voor de dood, maar veel meer over angst voor het verdere leven. “Moet ik nog vijfentwintig jaar verder als boekhouder, hoe houd ik dat uit?” Hij zegt er echter wel bij dat je in deze periode iets moet durven wagen.” *)
Het eerste gedeelte van canto I is zeer toepasselijk voor de levenssituatie waarin mensen zich in een (midleven) – crisis bevinden. Dante beschrijft tussen alle onheil wat hem overkwam daarnaast ook een hoopvol perspectief als hij de stralen van de zon ziet, die in vroege tijden een symbool was van het goddelijke. Hieronder een gedeelte van dit eerste vers. Daarin blijkt al meteen de grote schoonheid van zijn taal en de symboliek die hij gebruikte.
” Op het midden van onze levensweg bevond ik me in een donker woud, omdat ik van de rechte weg was afgedwaald. Ach, hoe moeilijk is het onder woorden te brengen hoe woest en ruw en onbegaanbaar dat woud was! Wanneer ik eraan denk, slaat mij de schrik weer om het hart. Want het is zo iets gruwelijks dat het de dood nabij komt. Maar om het over het goede te hebben dat ik aantrof, zal ik vertellen van de andere dingen die ik er heb gezien. Ik kan niet meer zeggen hoe ik er binnenging, zozeer was ik op het moment dat ik de weg van de waarheid verliet door slaap overmand. Maar toen ik aan het eind van het dal dat mijn hart met vrees had vervuld de voet van de heuvel had bereikt, keek ik omhoog en zag ik hoe de bovenste hellingen ervan bekleed waren met de stralen van de planeet die de mensen overal de rechte weg wijst. Toen begon de vrees, die heel die ellendige nacht diep in mijn hart aanwezig was geweest, wat te minderen. En zoals iemand die moe en buiten adem uit zee aan land is gekomen, omkijkt naar het gevaarlijke water, zo richtte zich mijn geest, die steeds op de vlucht was, achterwaarts naar het ondoordringbare woud, waar nog nooit iemand levend was uitgekomen. Nadat ik mijn vermoeide lichaam even wat rust gegund had, hernam ik mijn tocht over de verlaten helling, waarbij ik zó liep dat de staande voet steeds de laagste was “. (vertaling van Frans van Dooren )
Tot slot een treffend fragment van Jeroen Follens uit ‘Historiek’:
“Wanneer Dante verderop in hetzelfde canto gewag maakt van ‘Een bitterheid die doodsnood ervaarde’, voel je als lezer de pijn die hij zevenhonderd jaar geleden trof. Dante verschilde als Middeleeuwer niet zo heel veel van ons, eenentwintigste-eeuwers. Zijn gevoelswereld was even ontvankelijk voor de wisselvalligheden van het leven als die van zowat elke hedendaagse mens. Waarin Dante wél van ons verschilde, was zijn geloof. Net zoals ongeveer al zijn tijdgenoten geloofde hij in de christelijke heilsgeschiedenis. Die houdt in dat het lot van mensen bepaald wordt door God. Alles vindt zijn beslag tijdens het eindoordeel van de Heer zelf. De mens, die zwak is, dient zijn lijden deemoedig te dragen, zoals Christus zijn eigen kruis moest dragen. Dantes tocht door de Hel is als een kruisdraging. Hij beséft ook dat hij zijn kruis moet dragen, het is zijn plicht als christen. En als het even meezit wordt zijn ziel gelouterd en kan hij het Paradijs binnentreden. De tocht die Dante maakt door de drie gebieden uit het hiernamaals, maakt hij niet alleen. Hij wordt op zijn tocht door de Hel en over de Louteringsberg vergezeld door zijn favoriete Romeinse dichter, Vergilius. Als ongedoopte mag die laatste echter niet binnen in de hemel. Díé finale reis maakt Dante aan de hand van Beatrice, zijn muze. Zij leidt hem in het derde deel het Paradijs binnen.”
- ) Interessant is het te bemerken dat in onze tijd – nu bijna dertig jaar later dat ik deze tekst schreef – a.v. de midlife crisis er het een en ander verandert. Problemen rond privé en werk en de steeds meer overheersende mondiale problemen zoals een pandemie en de klimaatcrisis lijken ervoor te zorgen dat ook crises in het leven als het ware wispelturiger en wisselvalliger worden.
Aanbevolen literatuur
- De goddelijke komedie Dante Alighieri, vertaald, ingeleid en toegelicht door Frans van Uitg. Ambo /Athenaeum-Polak & Van Gennip.
- De biografie van ‘s werelds beroemdste dichter R.W.B.Lewis Uitg.Omniboek 2021
- Inferno, een selectie van 12 Een directe weg naar het lezen van Dante. R.Eikeboom. Uitg.Damon.
- Voor toegankelijke informatie over Dante, zie bij Wikipedia, de beide items ‘Dante’ en ‘De goddelijke komedie’ Dantes visie op het Paradijs via de tocht door de planeten.