Muziek en de ontwikkelingsweg van de mens

01/12/2020 |
deel dit artikel:

De ontwikkeling van de mens in allerlei cultuurperioden is ook in de muziek – en wel op een heel bijzondere manier – waar te nemen. Naast de beeldende kunst, die we met het oog waarnemen, is muziek de kunst die door het gehoor in het innerlijke van de ziel treedt. Door klank en sfeer kunnen we ons bijna onmiddellijk inleven in de tijd waarin de muziek ontstond die we beluisteren. Heel oude muziek heeft vaak iets van het archaïsche, alsof de mens verwonderd is wat hij op deze wereld zoal tegenkomt. De menselijke ziel is, zo lijkt het wel, een en al gewaarwording. Oude Sefardische liederen uit het gebied rondom de Middellandse Zee roepen deze sfeer op. Hildegard von Bingen (1097-1179) componeert in haar tijd al meerstemmige vocale en instrumentale muziek. In de onovertroffen mystieke schoonheid van deze muziek hoor ik de rijke ‘gemoedsziel’ van deze geniale kunstenares uit de Middeleeuwen. In deze tijd van de Romaanse kunst maakt de muziek zich losser van de voorgeschreven kerkelijke traditie. De meerstemmigheid ontwikkelt zich meer en meer. De componist Perotin van de School van de Notre Dame in Parijs (12e eeuw) is daarvan een groot voorbeeld.

 

Polyfonie

De strenge polyfonie van de latere eeuwen lijkt wel, zo ervaar ik dat, voort te komen uit de behoefte om net als de kathedralenbouwers de mathematische wetmatigheden te leren beheersen en steeds grotere ruimten te vullen. In het werk van Orlando di Lasso , Josquin des Prez, Giovanni Pierluigi da Palestrina, Cristóbal de Morales en Thomas da Victoria lijkt het wel of het verstand en het gemoed samenklinken. Luister bijvoorbeeld eens naar het Officium defunctorum van de Spaanse componist de Morales, maar dan gezongen door la Capella Reial de Catalunya. Naast de structurele schoonheid van een zeer doordachte compositie wordt ook de ziel tot in zijn diepste lagen ontroert. Als de tijd van de renaissance aanbreekt, de steden tot bloei zijn gekomen en andere bestuursvormen ontstaan, zoals in Toscane, klinkt de muziek krachtig, vaak feestelijk en uitbundig. De ‘nieuw geboren mens’, die zich meer en meer bewust wordt van een groter wordende wereld – het is ook de tijd van de ontdekkingsreizen – wil die wereld ook leren beheersen en is trots en soms buiten zichzelf van vreugde. Dat kun je in de profane, maar ook in de religieuze muziek van die tijd steeds weer opnieuw beluisteren zoals in de schitterende Maria-Vespers van Claudio Monteverdi. Ook klinkt in de muziek van de renaissance de echo van de antieke tijd. De oude collectieve en mythologische verhalen uit de Griekse cultuur worden in de muziek weer tot leven gebracht zoals in Monteverdi’s opera Orfeo.

 

Tijdens de barok,

De reformatie heeft intussen plaats gevonden waarbij de eigen mening belangrijker is geworden, Het verhaal van de mens krijgt een andere toon. In de passiemuziek en de cantates van Bach vooral komen we keer op keer de reflecterende mens tegen die vanuit een piëtistische, zeg gevoelsmatige zienswijze reageert op de verhalen uit de Bijbel en andere gewijde teksten. Tijdens de klassieke en vooral de romantische periode zijn de persoonlijke zielentoestanden veelal een inspiratiebron van de muziek. Vooral in de kamermuziek en de liedkunst, die een grote bloei doormaakt, komt dat sterk tot uiting. De kamermuziek van Haydn, Mozart, Beethoven en Schubert behoren dan ook tot het meest persoonlijke en intieme werk van deze componisten. De literatuur werd in deze periode een onuitputtelijke inspiratiebron. In de liedkunst schittert Schubert als geen ander. Hij schreef meer dan 500 liederen die de vele varianten van het gemoedleven hebben verklankt. Hij toont zich in zijn kunst als een mens met een gelouterde gewaarwordingkwaliteit. Luister eens naar zijn lied ‘Der Leiermann’ uit de cyclus Die Winterreise.

 

De moderne tijd dient zich aan.

De vreugdeklanken om de ontdekkingen tijdens de renaissance zijn inmiddels reeds lang verstild. Vlak voor de twintigste eeuw – in 1894 – schrijft Gustav Mahler zijn tweede symfonie met daarin het lied ‘Der Mensch liegt in größter Not’. Helaas heeft zijn noodkreet de verschrikkingen van de nu achter ons liggende eeuw als een triest en dramatisch leidmotief begeleid. Naast de Franse impressionistische muziek – die als een parel van schoonheid schittert in een steeds bizarder wordende wereld – laten componisten als Schönberg, Webern en Berg ons absolute nieuwe klanken horen. Het lijkt wel of de componisten van deze tijd niet meer alleen de eigen belevingswereld verklanken, maar zich ook verbinden met het lief en leed van de wereld. Zoals binnen verschillende spirituele stromingen in onze tijd zoeken mensen naar authentieke inspiratiebronnen, die wel-is-waar soms uit een ver verleden stammen, maar in eigentijdse vormen worden gemetamorfoseerd, Zo zien we thans ook componisten die vanuit de eigen oorspronkelijkheid zich toch willen verbinden met vroegere bronnen. Arvo Pärt is daarvan een bijzonder voorbeeld. Hij wordt ook wel de componist van de stilte genoemd. Steve Reich heeft zich laten inspireren door de middeleeuwer Perotin, die we al bij het begin van dit muzikale verhaal hebben leren kennen. Zijn Proverb beleefde in Utrecht in 1996 de Europese première.

 

Lijstje van ‘biografische muziek’ (een heel kleine keuze als inspiratie)

 

Kindertijd

 

Jeugd en volwassenheid

 

Geschenken aan dierbaren

  • Aus dem Notenbüchlein für Anna Magdalena Bach (1725) J.S. Bach
  • Concert voor twee piano’s KV 365 W.A. Mozart (Voor een concert met zijn zuster Nannerl in 1779)

 

Meditatieve muziek

  • Gregoriaanse muziek,
  • Muziek van Hildegard von Bingen
  • Perotin en zijn tijd b.v. Beata viscera
  • Cantates van Schütz, Buxtehude, Bach
  • Passiemuziek van Charpentier, Schütz, Bach
  • Stabat Mater. G. Pergolesi
  • Via Crucis. F.Liszt  (zie ook: afscheid en loslaten)

 

Tijd van leven

 

Afscheid en loslaten

Veel muziek, die componisten hebben geschreven voor de dodenmis, behoort ongetwijfeld tot  het schoonste wat werd geschreven. Graag noem ik enkele voor mij dierbare werken. Het gregoriaanse requiem; De requiems van Dufay en Ockeghem (de eerste meerstemmige zettingen); de Morales; da Victoria; Gilles; Mozart; Fauré; Duruflé; Daniël de Lange; Ein deutsches Requiem Brahms; War-Requiem, Britten.

 

Gabriël Prinsenberg

 

(Fragment uit: De tocht door het labyrint. Biografisch werken als begeleiding op de levensweg door Gabriël Prinsenberg. Uitgeverij Servire Utrecht 1996)

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

CAPTCHA

*