Übermenschen

Aan het einde van de negentiende eeuw sprak Max Weber over de onttovering van de wereld. Daarmee bedoelde hij dat we veel van onze levensproblemen niet meer magisch maar rationeel en wetenschappelijk benaderen. Hij zag een groot verschil met de tienduizenden jaren daarvoor toen de mensen tijdens hun bedreigd en gewelddadig bestaan in een soort sprookjeswereld geloofden. Hij zei feitelijk dat er geen grote tovenaar meer bestaat en dat er een einde komt aan het geloof in een kinderkamer waar alle dingen uit het leven met poppen, plaatjes en vertellingen hun plaats hebben. Die betovering is doorbroken , schreef Weber. De wereld zit anders in elkaar en ons leven is niet zo’n sprookje als velen vroeger dachten. Daarmee sloot hij aan bij Friedrich Nietzsche die in diezelfde eeuw schreef dat God dood is, dat we hem hebben vermoord en daardoor onze oriëntatie in de wereld kwijt zijn. Dat is volgens Nietzsche een schokkend en ingrijpend gebeuren, een misdaad waarmee we moeten leren leven, maar daar zijn we alleen toe in staat als we zelf goden worden, als we slimmere en sterkere mensen worden, übermenschen, die de leegte van het niets kunnen onderkennen en de kortstondigheid van het bestaan onder ogen zien. Dat is geen eenvoudige zaak en een  proces dat eeuwen kan duren met winnaars en verliezers waarbij niet duidelijk is wie een winnaar en een verliezer genoemd kan worden, want er is geen centrale God die uitmaakt wat goed en wat kwaad is.

Hitler en de nationaal socialisten maakten van de ‘übermenschen’  vertegenwoordigers van het Arische c.q. Duitse ras. Ze spraken over Duitse supermensen en Joodse untermenschen, onmensen, die het niet waard waren er te zijn. Daarmee  plaatsten ze het visioen van Nietzsche in een heel andere context en werd de benaming übermenschen van Nietzsche een  zeer negatieve aanduiding.  Maar het ging bij hem helemaal niet om al die mensen, om Duitsers, Fransen, Europeanen, niet om mensen van het Arische, blanke, zwarte, gele of wat voor mensenras dan ook, het ging en gaat  om de toekomstige mensen waarvan sommigen  sterker, slimmer  en krachtiger moeten worden om het leven van de toekomst aan te kunnen, om het gemis van geloof in godsdienst het hoofd te kunnen bieden, te beseffen dat de grenzen van de taal de grenzen van onze wereld zijn en dat het er niet om gaat wie we zijn maar dàt we zijn.

Max Weber en vooral Nietzsche zijn in de loop der tijden door vele gelovigen, door burgers en brave wetenschappers als kwade geesten betiteld, nihilisten, atheïsten, die mensen de verkeerde weg wezen. Te vaak wordt gedacht dat we allen dezelfde mensen moeten worden, allemaal gelovigen, allemaal christenen, moslims, atheïsten of wat dan ook.  Maar misschien worden de onderlinge verschillen groter, komen er mensen die wel en niet begrijpen wat Max Weber bedoelde met onttovering en met het einde van een sprookjeswereld, die wel of niet weten wat Nietzsche voor ogen had in zijn visioen over nieuwe mensen die in staat zijn de zin en onzin van het bestaan te onderkennen. Er blijven lieden komen die het bij Thomas van Aquino houden of Luther, die in Zarathoestra geloven, In Lao Tsee, de Boeddha of Mohammed en ook die zich helemaal niet met die dingen bemoeien. Door de vele ontwikkelingen die gaande zijn naderen we misschien wel een kantelpunt waarin we de droom van één gezamenlijke mensheid, die we vaak met geweld en fanatiek geloof (zowel van godsdienstige als politieke snit) in stand houden, eindelijk  loslaten. Dat betekent dat we de diversiteit accepteren van mensen met allerlei opvattingen die andere wegen inslaan en een ander bewustzijn ontwikkelen. Ik weet niet of dat mogelijk is, of we er tegen kunnen, tegen al die verschillen. Het vraagt in ieder geval veel verdraagzaamheid. Daar zijn bijna andere mensen voor nodig, supermensen, übermenschen die met al die tegenstellingen en  conflicten kunnen omgaan en het ermee uithouden. We leven allemaal in dezelfde tijd en tegelijkertijd is dat niet het geval. Sommigen leven nog in de Middeleeuwen, in de zeventiende of achttiende eeuw, anderen wanen zich op Mars. Die paradox valt moeilijk te slechten. Ik denk ook dat we dat niet moeten willen want dat leidt gemakkelijk tot een strijd tot één of geen mensheid die met veel geweld gepaard gaat. Dat is precies wat de oproep tot  übermenschen in de geschiedenis heeft laten zien en die impliciet van één gezamenlijke mensheid uit ging. We kunnen beter geen übermenschen worden en de onderlinge verschillen accepteren en verdragen. Ik vraag me wel af of dit zonder geweld en bloedvergieten mogelijk is, maar misschien  is dat toch wenselijker dan het alternatief van de übermensch.

April 2019

Piet Winkelaar