Door berichten in de media over weinig sociaal gedrag wordt men zich tegelijk ook bewust van empathie, van het belang en het nut van het vermogen zich al dan niet bewust te kunnen verplaatsen in het gedrag en de gedachten van anderen om zo hun gevoelens, hun standpunten en gedragingen beter te kunnen begrijpen. De ontdekking van spiegelneuronen aan het eind van de twintigste eeuw draagt daar het nodige toe bij. In het onderwijs, bij de opvoeding, in de gezondheidszorg, het bedrijfsleven en vele andere sectoren lijkt dit vermogen van empathie meer aandacht te krijgen omdat het een grote rol speelt bij hedendaagse veranderingen, in veel transities en transformaties.
Begrip hebben voor wat anderen denken en voelen, weten wat hen bezielt en wat ze bedoelen, is een belangrijk kenmerk van empathie. Volgens Krznaric is empathie de kunst je in je verbeelding te verplaatsen in de gedachten van andere mensen, daardoor hun gevoelens en standpunten te begrijpen en je in je handelen van daaruit te laten leiden. Dat is iets anders dan de eigen gevoelens en gedachten op anderen projecteren want dat wijst juist op een gebrek aan empathie. Men is dan zo geëmotioneerd dat er geen aandacht en begrip is voor wat anderen bezighoudt. Empathie verschilt ook met het gezegde dat je anderen moet behandelen zoals jij wil dat zij jou behandelen, want dan ga je ervan uit dat je eigen belangen dezelfde zijn als die van de anderen en dat hoeft niet het geval te zijn.
Met voldoende empathie kun je verbale en non-verbale boodschappen van anderen verstaan en begrijpen. Maar dat leidt ook tot voorzichtigheid en schrikt mensen vaak af want men wil niet altijd in de schoenen van anderen staan en zich in hen in te leven aangezien je daarvoor jezelf opzij moet zetten en je eigen opvattingen en overtuigingen even moet loslaten. De eigen persoon en de eigen mening zijn meestal heilig en dienen verdedigd en beschermd te worden. Dit heeft tot gevolg dat we vanuit een zekere verdedigingsangst de opvattingen en emoties van anderen dan op afstand houden. We hebben dan vooral medelijden en geen of weinig empathie.
Volgens bioloog Frans de Waal vormt empathie niet alleen een zeer oude verworvenheid waardoor we als soort hebben kunnen overleven, maar vormt het een van de meest elementaire bouwstenen van het leven. Hij noemt empathie een biologische imperatief. Voor ons mensen vormt het een cruciaal vermogen waardoor we ons al dan niet bewust kunnen verplaatsen in het gedrag en de gedachten van anderen. Zonder empathie kunnen we niets van anderen leren, hebben we geen taal, geen cultuur en zelfs geen mening.
Systemisch werken
Systemisch betekent iets anders dan systematisch. Het is in oorsprong een Duits begrip geïntroduceerd door Gunthard Weber bij het werken met opstellingen in organisaties en bij families. Systemisch betekent dat je oog hebt voor het gehele systeem en niet zozeer voor de afzonderlijke onderdelen ervan. Het gaat erom dat men zich afvraagt van welk groter geheel de huidige situatie een afspiegeling is of van welk groter probleem het gesignaleerde probleem een symptoom is. Het betekent ook dat men empathie op een andere manier gebruikt, minder oordelend maar openstaand voor achtergronden en een groter geheel.
In veel situaties gebruiken we onze analytische vermogens, dat wil zeggen dat we denken in oorzaak- en gevolg modellen en de gegeven situatie analyseren. De systemische benadering is niet analytisch maar fenomenologisch. Dat betekent dat je bestudeert hoe verschijnselen zich presenteren. Je laat de dingen en de situaties die zich voordoen voor zich zelf spreken, zonder dat je meteen een mening hebt, er iets aan toevoegt of er iets aan wil veranderen. Je kijkt vooral wat er gebeurt, daarbij het hele systeem in acht nemend.
In de systemische logica gaat men ervan uit dat de werkelijkheid meerdere lagen heeft, dat er in alles wat gebeurt of zich presenteert altijd een gelaagdheid bestaat. De lagen die duidelijk zichtbaar zijn en aan de oppervlakte liggen, worden de bovenstroom genoemd, de minder zichtbare de onderstroom. De kenmerken van deze bovenstroom zijn dus duidelijk waarneembaar en kunnen zichtbare problemen zijn of kenmerkende symptomen van afwijkend of ongewenst gedrag. In organisaties zijn het meestal de symptomen die om interventies vragen. Maar het kunnen ook plezierige of gewenste symptomen zoals plezier in het werk, enthousiasme, bereidheid tot verandering, tot innovatie. Maar de werkelijkheid is vaak weerbarstiger. Menig keer heeft een interventie in de bovenstroom niet het beoogde effect en dient men de empathie anders te richten. Dat blijkt wanneer iets niet echt is opgelost, als problemen opnieuw de kop opsteken en men terugvalt op oud gedrag. In dergelijke gevallen loont het om op onderzoek te gaan naar de onderstroom. Men zoekt dan naar een diepere laag van wat er aan de hand is. Interventies in de onderstroom gaan vaak over gevoelens die er leven maar waar niet over gesproken wordt of over geheimen die een grote rol spelen maar die men voor zich houdt.
Soms is het zeer relevant om met je empathische vermogens oog te hebben voor wat er in die onderstroom aan de hand is en je in te leven in datgene wat er juist op de achtergrond toe doet.
Drie oerkrachten
In bijna alle contacten tussen mensen spelen insluiting, ordening en wederkerigheid een rol. Het zijn drie oerkrachten die vooral in het systemisch en empathisch handelen centraal staan. Insluiting is het tegenovergestelde van uitsluiting. Het betekent open staan en de wereld met empathie tegemoet treden. Het inclusief denken en handelen verschilt dus van alle exclusiviteit. Bekend is het verhaal uit het NOS journaal van een paar jaar geleden over paarden die dreigden te verdrinken en niet door mensen van buiten het systeem, maar door mensen van binnen het systeem, door vrouwen die de paarden kenden, gered werden.
Ordening verwijst naar de natuurlijk inbedding die te allen tijde gerespecteerd dient te worden. Het betekent oog hebben voor de gelaagdheid van verschijnselen en gebeurtenissen, voor onderstromen en bovenstromen. Er heerst altijd een natuurlijke en vaak hiërarchische ordening in families en organisaties waarmee men rekening dient te houden. Wie eerder is gekomen staat hoger in de ordening. Daarom laat een tweeling altijd weten wie de oudste is van de twee. Soms zie je dat kinderen op de plek van de ouders gaan staan of dat de oudste van de kinderen in de rij z’n plek en rol niet inneemt. Dat verstoort de natuurlijke ordening. Dat gebeurt ook als ouders zich als vrienden van hun kinderen gaan gedragen; dan gaan ze te veel naast ze staan. Ook overleden kinderen houden hun plek in de ordening. Je bent het eerste tweede, derde of vierde kind. Dat speelt in alle verbanden een rol. Ook de overleden directeur van de organisatie of de verstoten dochter in de familie behouden hun plaats. De juiste ordening geeft rust en stabiliteit.
Wederkerigheid betreft uitwisseling waarbij men communiceert en met elkaar contact maakt. Wederkerigheid is een balans tussen geven en nemen. Als die balans verstoort raakt gaat het ongemakkelijk voelen. De uitwisseling in geven en nemen kan niet meer vrijelijk plaatsvinden. Je komt bijvoorbeeld als ontvanger in de schuld te staan. Mensen met een helpersyndroom kennen dit wel; die blijven maar geven. Wie alleen maar wil geven en niet kan ontvangen stelt zich in de onderstroom superieur op. Dan is de balans weg.
Weet hebben van deze drie oerkrachten voelt als het hebben van een extra sensor waarmee je beter en effectieve je empathische vermogen kunt inzetten en waardoor je woorden kunt geven aan datgene wat je misschien wel voelde maar niet wist. Door goed te luisteren, niet meteen een mening te hebben, geen doelstelling of plan, kun je wellicht empathischer zijn dan je denkt en voel je beter aan hoe met empathie om te gaan.
Piet Winkelaar | mei 2017
Literatuur:
– Roman Krznaric, Empathie, een revolutionair boek, uitgeverij Ten have Utrecht 2014
– Siets Bakker en Leanne Steegs, Systemisch wijzer, Uitgeverij Thema Zaltbommel 2015