Kijken en zien: Twee manieren van in de wereld staan

Met zien bedoel ik iets anders dan kijken. Zien heeft oog voor het geheel. Er is geen afstand tussen ziener en het geziene want zien gebeurt direct, zonder hulpmiddelen, on-middellijk. Kijken knipt de wereld in stukjes. Je kijkt vanaf een afstand. Je valt er niet mee samen. Je kijkt naar dingen om ze dichterbij te halen, om ze te onderscheiden en er meer van te weten. Je analyseert en hoe nauwkeuriger dat gebeurt hoe beter je kunt kijken. Daar zijn hulpmiddelen bij te gebruiken zoals een bril, een vergrootglas, een microscoop of een verrekijker. Ze brengen details dichterbij.

Zien gaat op in wat het ziet. Wie ziet is als het ware verliefd, let niet op details, niet alleen maar op het vlashaar, de pukkel op de kin of  het loensende oog, maar ziet de ander in z’n geheel. Liefde maakt blind. In de klassieke oudheid zijn zieners blind. Dat betekent dat ze niet kijken, geen oog hebben voor pietluttigheden, voor bijzaken, onderdelen, details. Ze zien het geheel, de zin waar het uiteindelijk om  gaat.

Kijken berooft de dingen van hun heelheid. Het analyseert en haalt de werkelijkheid uit elkaar, het signaleert vormen, kleuren, afmetingen. Wie naar een boom kijkt, onderscheidt een stam, takken en bladeren die in de herfst een bruingele kleur krijgen. De wind laat dan de takken van de boom zwaaien wat voor sommige bladeren teveel wordt. Ze laten los en dwarrelen naar de grond. Met kijken maken we onderscheidingen en treden binnen in een onmetelijke wereld van miljoenen ditjes en datjes. Daarmee trekken we grenzen en bewegen we ons in een tevoorschijn komende caleidoscopische wereld. Kijken doet ons denken in oorzaak en gevolg hetgeen verklaringen en waarheden oplevert die overdraagbaar zijn. Daarmee kunnen we de wereld grijpen en begrijpen, kunnen we ons die toe eigenen en onder controle brengen.

Zien daarentegen analyseert niet, bezit geen afstand tot wat het ziet, maar valt ermee samen. Wanneer je ziet, heb je geen oog voor details en maak je geen onderscheidingen. Er is sprake van eenwording tussen subject en object, iets waartoe kijken niet in staat is. Als je in een bos loopt, kan het gebeuren dat je dat bos ineens ziet. Dan is de afstand weg, zijn er geen afzonderlijke bomen en struiken, geen woorden en ogen die kijken. Dan ben je wat je ziet en beleef je de heelheid der dingen. Het schenkt een woordloze wijsheid die niet overdraagbaar is, dit in tegenstelling tot de waarheid van kijken die uit te leggen en te verklaren is.

We hebben ze beide nodig, kijken en zien, overdraagbare waarheid en niet overdraagbare wijsheid. Ze vormen twee manieren van in de wereld staan, twee modaliteiten van ons bestaan.

Verschillen in intensiteit

Er zijn vele manieren van kijken zoals dat ook voor zien geldt. Je kunt globaal kijken, oppervlakkig, zelfs onbewust, maar ook doelgericht, met precisie, nauwkeurig. Dan wordt kijken bekijken. Wie een boom bekijkt doet dat intensiever. Het betreft een onderzoeken en bestuderen. Soms moet de boom worden omgezaagd en helemaal uit elkaar worden gehaald. Dan zijn de jaarringen van de stam te onderscheiden, de kwaliteit van de schors, de vitaliteit van de wortels. Bekijken en bestuderen zijn hogere vormen van kijken.

‘De wetenschap manipuleert de dingen en ziet ervan af hen te bewonen’, schrijft Merleau-Ponty in Oog en geest. Met bewonen doelt hij op dingen te laten zijn wat ze zijn; je ermee verbinden. Ik noem dat heel laten, de heelheid der dingen respecteren. Maar dat lukt niet zo makkelijk. Daarvoor moet je niet kijken maar zien. Ook dat kan op velerlei manieren.

Anders dan kijken is zien meer iets dat gebeurt, dat je overkomt. En dat kan terloops, in het voorbijgaan, onbewust, maar ook langdurig, indringend zoals bij hoogtepunten en dieptepunten in het bestaan. Op momenten van zien is er geen subject dat zich een object gewaarwordt, dan wel zich toe eigent. Men valt samen met wat men ziet. Je staat zelf buiten spel. Het is mogelijk dat dit ik je op een schokkende manier uit handen wordt geslagen en je geheel verbijsterd ineens vluchtig ziet, of dat je plots in een zevende hemel terecht bent gekomen en jezelf vergeet, maar het kan ook zijn dat er een lang proces van loslaten aan vooraf is gegaan waardoor men heel intensief kan zien. Sommige mensen hebben talent om indringend te zien, zoals anderen dat inzake kijken bezitten. Iedereen heeft momenten van zien, de een meer dan de ander, verschillend in mate en intensiteit.

De ontdekking van de wereld

Wie de wereld niet in z’n geheel ziet, ziet de wereld in het geheel niet. Door alleen te kijken, heb je geen oog voor de heelheid der dingen. Alleen door te zien ontdek je de hele wereld.

Onze verre voorouders hebben met kijken de hemel ontdekt. De Babyloniërs en de oude Egyptenaren brachten sterren en planeten in beeld en wisten meer van de hemel dan van de aarde. De Phoeniciërs  bepaalden de koers van hun schepen aan de hand van de sterrenhemel. Ook van de hemel met zijn goden en godinnen was meer bekend dan van de continenten. Met kijken en extrapoleren ontdekte men een god met engelen en duivels en men wist precies wat hij had gedaan en wat hij van mensen wilde. In de Middeleeuwen wist men via Dante tot in detail hoe die hemel eruitzag. En dat bepaalde het leven op aarde.

Met die manier van kijken voor ogen bestudeerden Galileï en anderen door middel van kijkers en vergrootglazen de hemel en ontdekten o.a. dat de zon om de aarde draaide. Op dezelfde manier benaderde men later de wereld, met dezelfde ogen, dezelfde kijkers. En nog steeds vormt de ontdekking zowel van de zichtbare als de onzichtbare hemel de basis voor het verkennen van de wereld.

Het wordt tijd de wereld op een andere manier te ontdekken. Met andere ogen en zonder de instrumenten van Copernicus en Galileï, niet door te kijken maar door te zien. Friedrich Nietzsche riep het al anderhalve eeuw geleden: loop niet met je hoofd in de wolken van een hemel, kijk met andere ogen, wees de aarde eens trouw. In plaats door van de wereld een hemel te maken, is de wereld in al haar heelheid en aardsheid te zien. Dan is er wijsheid te vergaren en een zingeving die niet met alleen kijken toegankelijk is.

Auteur: Piet Winkelaar | maart 2012

N.B.. In het najaar van 2012 en het voorjaar van 2013 geeft Piet Winkelaar bij de HOVO (Hoger Onderwijs Voor Ouderen) in Amersfoort een cursus over de mogelijkheid van zien en de ontdekking van de wereld.