Toen ik twaalf was en op het seminarie van de paters zat, werden we in de Kerstnacht gewekt met het ‘Stille Nacht’ van de Maastrichter Staar. We stonden pas op als de muziek ten einde was. Je hoefde niets te doen, de dingen gebeurden. Wassen en aankleden ging vanzelf. Dit was de mooiste nacht van het jaar. Stille nacht, heilige nacht. Heiliger kon niet. In de kapel kwamen we tezamen onder het sterren blinken en in het koor zongen we Nu zyt wellekome, Jezus lieve Heer. Ik herinner me dat ik mijn ogen dicht deed en dacht: je bent er lieve Jezus, eindelijk, het is kerstmis, ik mag naar huis naar mijn mamma en pappa en mijn broertjes en zusjes die ik vanaf augustus niet meer heb gezien. Het is voorbij die lange tijd, die lange nacht waarin het soms zo donker was en waar ik huilde van heimwee naar thuis. Ik voelde een schouderklop en ik was trots dat ik het gered had, dat we het samen hadden volgehouden, want je was mijn vriend die in gedachten altijd bij me was.
Stille nacht, heilige nacht. Zo heb ik het twaalf jaar meegemaakt, hoewel telkens anders; twaalf jaar in wolken van niet weten, met lentes en zomers, met donkere nachten en lange maanden waar geen einde aan leek te komen, maar altijd kwam er een stille nacht, heiliger dan alle dagen. Eenmaal priester ontdekte ik dat de mythen van kerk en bijbel niet het verleden maar het heden betroffen. De vraag of iets echt is gebeurd zinkt in het niet bij het feit dat het als zodanig wordt ervaren. En ik koester de ervaringen van een stille nacht.
Nu hebben bisschoppen het lied van Stille Nacht uit het kerkelijke repertoire geschrapt. Ik weet niet waarom. Misschien omdat ze vinden dat stilte niet te combineren is met zingen, of omdat ze nu pas ontdekken dat Jezus helemaal niet in die nacht is geboren, omdat het feest pas is bedacht aan het einde van de vierde eeuw. Bij het begin van onze jaartelling heette het midwinterfeest in Rome het geboortefeest van de onsterfelijke zon (Sol Invictus), waarop ook Horus, Tamnuz, Dionysos, Adonis en Attis als het nieuwe licht waren geboren en dus ook de mythische Jezus. Toen de andere helden uit de geschriften waren geschrapt kreeg Jezus het monopolie en ontstond het kristfeest of kerstfeest.
Maar daarom hoeven de bisschoppen het lied van Stille Nacht toch niet weg te schuiven, lijkt me. Dan moeten ze dat ook doen met Nu zyt wellekome dat over het heden en niet over het verleden gaat. Wim Eijk en de zijnen beschouwen de Christusmythe vermoedelijk als een product van geschiedschrijving hoewel de zieners uit de eerste eeuwen daar absoluut niet toe in staat waren. Het ging hun om de actualiteit van de mythe, niet om geschiedschrijving. Dogmatische christenen zijn nooit in staat geweest de poëzie van de mythen te begrijpen. (Een kind is een kind, een wijnstok een wijnstok en een roos is een roos.) Ze maken van poëzie een non-fictie verhaal. Daarom willen ze misschien geen Stille nacht, heilige nacht, omdat de nacht profaan, koud, donker is en dus niet heilig kan zijn. Maar als de nacht pikdonker is, als duizenden mensen worden vermoord, het aantal eenzame en verdrietige mensen toeneemt en de politiek er een potje van maakt, dan weet ik dat na het meest donkere moment van de nacht, de zon opkomt en het licht doorbreekt; dan zing ik Stille nacht, omdat ik geloof dat pijn en verdriet een weg vormen naar stilte en besef van eindigheid.
We hebben de donkere nacht nodig, nachten van dood en verdriet, om te weten dat er leven is en hoop, omdat er altijd weer een stille nacht komt waar een kind geboren wordt. Zonder nacht bestaat er geen dag. Het licht heeft het donker nodig om licht te zijn. Het is niet verwonderlijk dat we tijdens de langste nacht van het jaar de geboorte van het licht vieren. Het getuigt van een grenzeloze vitaliteit om in een lange donkere en bijna uitzichtloze nacht de geboorte van het licht te vieren. Ik herinner me Malala Yousafzai die zei: Ik kom van een land dat midden in de nacht geschapen is. Maar er is hoop want het wordt licht.
Soms denk ik dat er in dit land nog veel calvinistische christenen wonen die weinig begrip kunnen opbrengen voor de paradox van het bestaan, die woorden letterlijk nemen en de wijsheid missen om door de woorden heen te kijken en tijdgebonden leerstellingen te relativeren. Misschien zijn hun leiders te jong en weten ze nog niet wat een echte nacht is.
Ik druk iedereen op het hart om Stille nacht te blijven zingen in welke taal, in welke versie en op welke melodie dan ook. We hebben de stilte nodig en de nacht om te weten dat we bestaan. Dat moet je vieren en bezingen. En als dit niet past in het liturgische repertoire dan is er iets mis met die liturgie.
Piet Winkelaar
december 2013
Belachelijk dat het aloude, meest bekende over de hele wereld, mooie, prachtigste lied geschrapt wordt.
Voor mij is en blijft dit altijd het meest aandoenlijke, vol herinneringen, lied in mijn leven. En hier in huis wordt het ook altijd het meeste beluisterd.